Ивалгын аймагай номой сангуудай түүхэһээ
Муноо жэлдэ Оронго, Ганзурино, Гурульбэ, Колобки, Красноярово, Каленово, Ивалгын тосхонуудай номой сангууд 100 жэлэйнгээ ойн баяр тэмдэглэжэ байна, харин Тапхар тосхоной номой сан 50 жэлэй саана нээгдээ.
1924 ондо бүхы гүрэн дотор уншалгын байшангууд нээгдэжэ эхилээ, тэрэ үедэ үзэг бэшэггүйшүүлые усадхаха ехэ хэмжээнэй программа эхилжэ, номой сангууд гол үүргэ дүүргэдэг һэн.
Бишыхан уншалгын байшангууд соо «шанга» уншалганууд боложо, дэлхэйн хоёрдохи дайн болон сансар тухай үзэсхэлэнгүүд, харалганууд эмхидхэгдэжэ эхилээ. Эрхимэй булангууд арад зоной дунда ехэ һонирхолтой байдаг болобо.
Агууехэ дайнай үедэ номой сангууд хүн зоной дунда олониитын улас түрын, соёлой, болбосоролой ажал ябуулдаг түбүүд байгаа. Номой сангай ажалшад лекцинүүдые уншажа, фронтовигуудтай уулзалгануудые үнгэргэжэ, ханын сонин, байлдаанай листовконуудые гаргажа, агитбригадануудта хабаадажа, ажалшадай коллективүүдтэ алба хэжэ, фронтдо боложо байһан үйлэ хэрэгүүд тухай, сэрэгшэдэй баатаршалга, эрэлхэг зориг тухай хөөрэдэг байгаа.
Дайнай һүүлээр номой сангуудта ехэ анхарал хандуулагдажа, номой суглуулбаринуудые түбөөр дүүргэжэ эхилээ.
70-аад онуудаар нютаг дэбисхэртэ түбшүүлһэн номой сангай системэ байгуулха ябалга эхилээ. Галина Алексеевна Лопухинай ударидалга доро 1982 ондо номой сан түблэрүүлхэ талаар ехэ ажал ябуулагдаа.
Римма Петровна Цыреновагай ударидалга доро 2000 онуудаар номой сангуудай түсэлэй ажал ябуулга эхилээ һэн – экологиин болон аяншалгын һалбарида грантнууд бэелүүлэгдээ, аймагай номой санда Интернедтэ холбогдохо олониитын пункт нээгдээ.
Хүдөөгэй номой сангууд 2006 онһоо хүдөөгэй һууринуудай даргануудай ударидалга доро орожо, тойрогой номой сан методическа түбэй үүргэ дүүргэнэ. Оронго, Сотниково һууринуудай гулваануудай hайнда худоогэй номой сангууд мүнөө үеын мэдээсэлэй түбүүд боложо, “жэшээтэ” номой сангуудай нэрэ зэргэтэй болоно.
Вера Матвеевна Алферовагай ударидалга доро 2007 ондо аймагай номой сан “һуурин хоорондын” гэһэн статус абажа, аймагай соёлой болон аяншалгын таһагай хэмжээндэ гараа (хүтэлбэрилэгшэ - Лыктыпов Ц-Д.Р.) 2007 онһоо хойшо һууринууд хоорондын номой сан арендын байшан соо һаруул, зохид таһалга соо байрлажа эхилээ.
2011 ондо Арюна Анатольевна Цыденова һуурингууд хоорондын номой сангай захиралаар томилогдоо. Энэл жэл номой санда Буряад арадай поэт А.Д.Бадаевай уран зохёолой булангай нээлгэ болобо. Уран шүлэгшэнэй гэр булэhоо номуудые, хубиин эд зөөри номой санда бэлэг боложо угтэбэ.
2012 ондо номой сан юридическэ нюурай нэрэ зэргэтэй болоо. 2012-2014 онуудта номой сан патриотизмын, залуушуулай оюун сэдьхэлэй болон ёһо заншалта хүмүүжүүлгын, аяншалгын һалбаринуудаар, грантын түсэлнүүдтэ эдэбхитэйгээр хабаадаа.
Ивалгын аймагай 75 жэлэй ойн баярта зорюулжа, номой сан «Иволга: земля и люди» гэһэн уран һайханай баримтата фильм бүтээгээ. Улас түрын дарлалтаһаа хохидоһон хүнүүдэй зүблэлтэй хамта «И пусть в сердцах не гаснет свет» гэһэн репрессидэ ороһон үхибүүдэй дурсалгануудай согсолбори бүридхэгдээ.
2015 ондо һууринай номой сангууд Түбэй номой санда нэгэдүүлэгдээ. Мүнөөдэр 6 хүдөө һууринда 15 хүдөөгэй номой сан хүдэлнэ, 31 мэргэжэлтэд хүдэлнэ.
Муноо сагта номой сангууд ойн баярай хэмжээ ябуулгануудые бэлдэхэ хэрэгтэ эдэбхитэйгээр хабаададаг - тосхонуудай летописуудые бэлдэхэ талаар ажал ябуулдаг, тэдэнь ойн баярай хэблэлнүүдэй, дурасхаалай номуудай үндэһэ болодог юм. 2019 ондо нютаг аймагай байгуулагдаһаар 80 жэлэй ойн баярта зорюулагдаһан ойн баярай ном, аяншалагшын суглуулбари хэблэгдээ.
2022 ондо Хойто бэеын номой сан «модельно» гэһэн нэрэ зэргэтэй боложо, үүдэеэ шэнэ түхэлөөр нээгээ – «Культура» гэһэн Үндэһэтэнэй түсэлдэ хабаадаһанай ашаар байшанай ехэ заһабарилга хэгдээ, хэрэгсэлнүүд абтагдаа.
2023 ондо һууринууд хоорондын номой сан буряад хэлэ сахин хамгаалха грантнуудые амжалтатайгаар бэелүүлээ. Буряад хэлэ шудалха самбарта нааданууд зохёогдоо, залуу үетэндэ нютаг нугаяа шудалха, ёһо заншалаа хүндэлхэ, хэлэеэ сахиха талаар мастер-классууд, мүрысөөнүүд эмхидхэгдээ.
Номой сангуудай ойн баярай урда ветерануудта, номой сангуудай нүхэдтэ, хүтэлбэрилэгшэдтэ баярые хургоод, олон жэлдэ номой сангууд дэлгэржэ, ниигэмдэ туһатай байг лэ гэжэ хусэнэб.
А.А. Цыденова, номой сангай системын захирал